หลักปฏิบัติต่อทิศทั้ง ๖

“ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ! ในอริยวินัย มีการนอบน้อมทิศทั้งหกอย่างไรพระเจ้าข้า ! พระองค์จงทรงแสดงธรรมที่เป็นการนอบน้อมทิศทั้งหกในอริยวินัยเถิด”. คหบดีบุตร ! พึงทราบว่า ทิศทั้งหกเหล่านี้ มีอยู่ คือ :- พึงทราบว่า มารดาบิดา เป็นปุรัตถิมทิศ (ทิศเบื้องหน้า), พึงทราบว่า อาจารย์ เป็นทักขิณทิศ (ทิศเบื้องขวา), พึงทราบว่า บุตรภรรยา เป็นปัจฉิมทิศ (ทิศบื้องหลัง), พึงทราบว่า มิตรสหาย เป็นอุตตรทิศ (ทิศเบื้องซ้าย), พึงทราบว่า ทาสกรรมกร เป็นเหฏฐิมทิศ (ทิศเบื้องต่ำ), พึงทราบว่า สมณพราหมณ์ เป็นอุปริมทิศ (ทิศเบื้องบน). หน้าที่ที่พึงปฏิบัติต่อทิศเบื้องหน้า

คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องหน้า คือ มารดาบิดา อันบุตรพึงปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ คือ :-     (๑) ท่านเลี้ยงเราแล้ว เราจักเลี้ยงท่าน     (๒) เราจักทำกิจของท่าน     (๓) เราจักดำรงวงศ์สกุล     (๔) เราจักปฏิบัติตนเป็นทายาท     (๕) เมื่อท่านทำกาละล่วงลับไปแล้ว เราจักกระทำทักษิณาอุทิศท่าน คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องหน้า คือ มารดาบิดา อันบุตรปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ เหล่านี้แล้ว ย่อมอนุเคราะห์บุตรโดยฐานะ ๕ ประการ คือ :-     (๑) ห้ามเสียจากบาป     (๒) ให้ตั้งอยู่ในความดี     (๓) ให้ศึกษาศิลปะ     (๔) ให้มีคู่ครองที่สมควร     (๕) มอบมรดกให้ตามเวลา     เมื่อเป็นดังนี้ ทิศเบื้องหน้านั้น เป็นอันว่ากุลบุตรนั้นปิดกั้นแล้ว เป็นทิศเกษม ไม่มีภัยเกิดขึ้น.

หน้าที่ที่พึงปฏิบัติต่อทิศเบื้องขวา คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องขวา คือ อาจารย์ อันศิษย์พึงปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ คือ :-     (๑) ด้วยการลุกขึ้นยืนรับ     (๒) ด้วยการเข้าไปยืนคอยรับใช้     (๓) ด้วยการเชื่อฟังอย่างยิ่ง     (๔) ด้วยการปรนนิบัติ     (๕) ด้วยการศึกษาศิลปวิทยาโดยเคารพ คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องขวา คือ อาจารย์ อันศิษย์ปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ เหล่านี้แล้ว ย่อมอนุเคราะห์ศิษย์โดยฐานะ ๕ ประการ คือ :-     (๑) แนะนำดี     (๒) ให้ศึกษาดี     (๓) บอกศิลปวิทยาสิ้นเชิง     (๔) ทำให้เป็นที่รู้จักในมิตรสหาย     (๕) ทำการคุ้มครองให้ในทิศทั้งปวง     เมื่อเป็นดังนี้ ทิศเบื้องขวานั้น เป็นอันว่ากุลบุตรนั้นปิดกั้นแล้ว เป็นทิศเกษม ไม่มีภัยเกิดขึ้น.

หน้าที่ที่พึงปฏิบัติต่อทิศเบื้องหลัง คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องหลัง คือ ภรรยา อันสามีพึงปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ คือ :-     (๑) ด้วยการยกย่อง     (๒) ด้วยการไม่ดูหมิ่น     (๓) ด้วยการไม่ประพฤตินอกใจ     (๔) ด้วยการมอบความเป็นใหญ่ในหน้าที่ให้     (๕) ด้วยการให้เครื่องประดับ คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องหลัง คือ ภรรยา อันสามีปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ เหล่านี้แล้ว ย่อมอนุเคราะห์สามีโดยฐานะ ๕ ประการ คือ :-     (๑) จัดแจงการงานดี     (๒) สงเคราะห์คนข้างเคียงดี     (๓) ไม่ประพฤตินอกใจ     (๔) ตามรักษาทรัพย์ที่มีอยู่     (๕) ขยันขันแข็งในการงานทั้งปวง เมื่อเป็นดังนี้ ทิศเบื้องหลังนั้น เป็นอันว่ากุลบุตรนั้นปิดกั้นแล้ว เป็นทิศเกษม ไม่มีภัยเกิดขึ้น. หน้าที่ที่พึงปฏิบัติต่อทิศเบื้องซ้าย คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องซ้าย คือ มิตรสหาย อันกุลบุตรพึงปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ คือ :-     (๑) ด้วยการให้ปัน     (๒) ด้วยการพูดจาไพเราะ     (๓) ด้วยการประพฤติประโยชน์     (๔) ด้วยการวางตนเสมอกัน     (๕) ด้วยการไม่กล่าวคำอันเป็นเครื่องให้แตกกัน คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องซ้าย คือ มิตรสหาย อันกุลบุตรปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ เหล่านี้แล้ว ย่อมอนุเคราะห์กุลบุตรโดยฐานะ ๕ ประการ คือ :-     (๑) รักษามิตรผู้ประมาทแล้ว     (๒) รักษาทรัพย์ของมิตรผู้ประมาทแล้ว     (๓) เป็นที่พึ่งแก่มิตรเมื่อมีภัย     (๔) ไม่ทอดทิ้งในยามมีอันตราย     (๕) นับถือสมาชิกในวงศ์ของมิตร     เมื่อเป็นดังนี้ ทิศเบื้องซ้ายนั้น เป็นอันว่ากุลบุตรนั้นปิดกั้นแล้ว เป็นทิศเกษม ไม่มีภัยเกิดขึ้น. หน้าที่ที่พึงปฏิบัติต่อทิศเบื้องต่ำ คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องต่ำ คือ ทาสกรรมกร อันนายพึงปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ คือ :-     (๑) ด้วยให้ทำการงานตามกำลัง     (๒) ด้วยการให้อาหารและรางวัล     (๓) ด้วยการรักษาพยาบาลยามเจ็บไข้     (๔) ด้วยการแบ่งของมีรสประหลาดให้     (๕) ด้วยการปล่อยให้อิสระตามสมัย คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องต่ำ คือ ทาสกรรมกร อันนายปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ เหล่านี้แล้ว ย่อมอนุเคราะห์นายโดยฐานะ ๕ ประการ คือ :-     (๑) เป็นผู้ลุกขึ้นทำงานก่อนนาย     (๒) เลิกงานทีหลังนาย     (๓) ถือเอาแต่ของที่นายให้     (๔) กระทำการงานให้ดีที่สุด     (๕) นำเกียรติคุณของนายไปร่ำลือ     เมื่อเป็นดังนี้ ทิศเบื้องต่ำนั้น เป็นอันว่ากุลบุตรนั้นปิดกั้นแล้ว เป็นทิศเกษม ไม่มีภัยเกิดขึ้น.

หน้าที่ที่พึงปฏิบัติต่อทิศเบื้องบน คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องบน คือ สมณพราหมณ์อันกุลบุตรพึงปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ คือ :-     (๑) ด้วยเมตตากายกรรม     (๒) ด้วยเมตตาวจีกรรม     (๓) ด้วยเมตตามโนกรรม     (๔) ด้วยการไม่ปิดประตู (คือ ยินดีต้อนรับ)     (๕) ด้วยการคอยถวายอามิสทาน คหบดีบุตร ! ทิศเบื้องบน คือ สมณพราหมณ์ อันกุลบุตรปฏิบัติต่อโดยฐานะ ๕ ประการ เหล่านี้แล้ว ย่อมอนุเคราะห์กุลบุตรโดยฐานะ ๖ ประการ คือ :-     (๑) ห้ามเสียจากบาป     (๒) ให้ตั้งอยู่ในความดี     (๓) อนุเคราะห์ด้วยใจอันงดงาม     (๔) ให้ฟังในสิ่งที่ไม่เคยฟัง     (๕) ทำสิ่งที่ได้ฟังแล้วให้แจ่มแจ้งถึงที่สุด     (๖) บอกทางสวรรค์ให้     เมื่อเป็นดังนี้ ทิศเบื้องบนนั้น เป็นอันว่ากุลบุตรนั้นปิดกั้นแล้วเป็นทิศเกษม ไม่มีภัยเกิดขึ้น. -บาลี ปา. ที. ๑๑/๑๙๕/๑๗๔.